De geselberg bij Wessinghuizen in de buurt van Wedde
De Geselberg of Galgenberg is een van de opgestuwde heuveltjes uit de laatste ijstijd tussen Veele en Wedde in de gemeente Westerwolde. Het heeft vroeger een galgenveld gevormd. In de periode tussen 1587 en 1597 zijn op de Geselberg meerdere personen levend verbrand wegens vermeende hekserij. Vóór de Geselberg staat een gedenksteen met daarop de namen van deze 'heksen'. De heuvel van 4,5m boven NAP steekt ongeveer twee en een halve meter boven het maaiveld uit. In het verleden hebben de bomen er niet gestaan, wel een paal in het midden op de kale berg waar de mensen aan vastgeketend zijn. De midwinterhoornblazers 'De giezelbaargbloazers' uit het dorpje Veele, hebben hun naam ontleend aan deze heuvel.
Entgen Luyten (zie verderop) is in 1674 het laatste Nederlandse slachtoffer van de heksenvervolgingen.
Tussen ruwweg 1450 en 1720 vinden op veel plekken in Europa heksenvervolgingen plaats. Vermoedelijk zijn ongeveer 30.000 tot 60.000 mensen ter dood gebracht, van wie circa 80 procent vrouw is geweest. Een van de laatste slachtoffers in het huidige gebied van Nederland is Entgen Luyten uit Limbricht (Limburg), die in 1674 voor het gerecht gesleept wordt met de dood als gevolg.
De Geselberg bij Wessinghuizen in de buurt van Wedde. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Heksenvervolgingen: wurging of verbranding
Oude, arme of minder intelligente vrouwen lopen het grootste risico om voor heks uitgemaakt te worden. Als iemand voorgeleid wordt aan het gerecht, volgen vaak herhaaldelijke martelingen om bekentenissen af te dwingen of meer namen van mogelijke heksen los te krijgen. Wie zich na de bekentenis alsnog bekeert, wordt 'uit genade' gewurgd voordat hij of zij verbrand wordt. Hierdoor is er nog een kans om in de hemel te kunnen komen.
De ondervragers proberen de 'verdachten' zover te krijgen dat ze namen noemen van andere deelnemers aan vermeende heksenvieringen. Af en toe leidt dit tot een kettingreactie van veroordelingen en groepsprocessen, waarbij ook kinderen en geestelijken op de brandstapel terecht komen. Het meest tragische voorbeeld in 'de Nederlanden' is een proces in Roermond in 1613, waarbij in een maand tijd 64 'heksen' worden gedood. Elke dag gaan twee personen op de brandstapel.
In de Nederlanden vinden heksenprocessen plaats tot ongeveer 1613 (in Europa tot 1720). Na 1613 wordt het een tijd rustig, totdat in 1674 in Limbricht het allerlaatste heksenproces op Nederlandse bodem plaatsvindt, namelijk tegen de 'heks' Entgen Luyten.
De Geselberg bij Wessinghuizen in de buurt van Wedde. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Proces en dood van 'heks' Entgen Luyten
Entgen Luyten is geboren in Lutterade en woont vanaf circa 1630 in Limbricht. Zij is getrouwd met Jacob Boven die Erdt, die in 1656 overlijdt.
Decennialang wordt er al geroddeld over Entgen. Daar heeft zij zich al herhaaldelijk tegen verweerd, maar steeds zonder succes. Op 18 juli 1674 laat Entgen Luyten zich op eigen verzoek door de gerichtsbode gevangen zetten op kasteel Limbricht. Zij hoopt zo uiteindelijk toch nog van alle verdenkingen van hekserij verlost te worden.
De autoriteiten beginnen haar echter te verhoren en starten vervolgens een proces.
Er zijn meerdere beschuldigingen. Jaren geleden zou ze de dood van kastelein Gort van Neusz hebben veroorzaakt door hem te laten drinken uit haar pot bier. Gort wordt vervolgens ziek en sterft. Ook zou ze in 1668 het meisje Aleth, dochter van Trieneke en Ziets Bruggen 'lam en kreupel' getoverd hebben. Trieneke komt vervolgens bij Entgen bedelen om brood met zout. Dit geldt in die tijd als een probaat middel tegen de duivel. Nadat Aleth dit brood met zout gegeten heeft, is ze weer kerngezond. Zo zijn er nog enkele incidenten, zoals die waarbij enkele koeien plotseling sterven en er is een incident met een dood paard.
Op 4 augustus dient openbare aanklager Herman Tacken de formele aanklacht in. Entgen ontkent alles. Herhaaldelijk wordt Entgen er op gewezen dat ze een advocaat kan inschakelen. Dat doet ze niet. Ze vraagt wel meerdere malen om de scherprechter te laten komen, om onder tortuur haar onschuld te kunnen bewijzen. Ook wil ze de waterproef wel ondergaan.
Op 13 augustus worden tien getuigen opgeroepen. Geen van hen bevestigt dat Entgen een heks is. Wél weten ze te vertellen dat Entgen al zolang hun bekend is, de naam heeft een heks te zijn.
Tacken vindt dat al zijn aanklachten bewezen zijn. Een veroordeling zonder bekentenis is destijds niet mogelijk. Daarom vindt hij dat Entgen gemarteld moet worden. De schepenbank wil daarover eerst advies van een externe rechtsgeleerde: Nicolaas Helgers. Het is inmiddels 10 september.
Hierna begint Entgen tegen de gerichtsbode te vertellen dat ze van de duivel bezeten is. Dat leidt tot een extra verhoor op 3 oktober. Daarbij bekent Entgen dit, maar ze ontkent dat ze seks gehad heeft met de duivel. Ook bekent ze gekke grimassen gemaakt te hebben naar de gerichtsbode alsof ze van de duivel bezeten is. Ze heeft de raampjes van haar cel kapot gemaakt, maar ze ontkent dat de duivel haar dat heeft opgedragen of haar daarbij heeft geholpen. Aan het eind van het verhoor vraagt Entgen om een duivelsuitdrijving, maar de schepenbank gaat hier niet op in. De gegevens over dit verhoor gaan eveneens naar Helgers.
In zijn rapport vermeldt Helgers het verhaal over de duivelsbezetenheid wel, maar verbindt er geen conclusies aan. Hij verklaart verder dat aanklager Tacken niets bewezen heeft. Enkele aantijgingen noemt hij zelfs futiel, voor andere zijn er te weinig onafhankelijke getuigen. Hij adviseert de schepenbank de getuigen nader te verhoren en liefst ook nog andere.
Voordat het zo ver komt, wordt Entgen op 9 oktober dood aangetroffen in haar cel. Zij heeft een blauwe linnen strop om de hals. De schouwartsen Linssen en Jacobi uit Sittard constateren dat de hals boven de strop gezwollen is, dat de strop achter in de nek ingedrukt is en ze ontdekken een blauwe striem op haar keel. Ook heeft Entgen schaafwonden aan de tenen, die volgens de artsen het gevolg zijn van de kracht waarmee zij gewurgd is. Hun conclusie is dan ook: moord.
Opnieuw wordt Helgers om advies gevraagd. Hij veegt het rapport van de schouwartsen van tafel en verklaart dat het overduidelijk is dat Entgen zelfmoord gepleegd heeft omdat ze bang is geweest om gemarteld te worden en omdat ze wel wist dat ze schuldig was.
Hij stelt verder dat haar lijk door de vilder met paarden naar de galg gesleept moet worden en daar begraven. Zij hoeft niet aan de galg gehangen te worden, wat de normale gang van zaken is. Als reden voert Helgers aan dat Entgens misdaad niet bewezen is, dat zij niet bekend heeft en dat er mogelijk nooit voldoende bewijs tegen haar zou komen om haar te martelen.
De proceskosten mogen volgens Helgers in een geval als dit niet verhaald worden op de nalatenschap van Entgen. Maar doordat ze zich op eigen initiatief gevangen heeft laten zetten, heeft ze het risico genomen dat er kosten worden gemaakt. Dus mag haar nalatenschap toch met de proceskosten belast worden.
Vanzelfsprekend is dit voor de autoriteiten een welkom advies.
Entgen Luyten, die decennia lang vecht tegen de heksenroddels over haar, bekoopt haar laatste poging met de dood. En door haar moord als zelfmoord en impliciete schuldbekentenis te verkopen, bezoedelen de autoriteiten haar reputatie voorgoed [1].
De Geselberg bij Wessinghuizen in de buurt van Wedde met gedenksteen. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Heksengeloof na de vervolgingen?
Bijna gaat het in september 1778 qua heksenvervolgingen nog een keer mis in het land van Valkenburg. De vrouw in kwestie ontloopt echter de brandstapel omdat de dorpsbewoners medelijden met haar krijgen.
Opmerkelijk is ook het verhaal van de Twentse 'toverheks' Hendrika Hofhuis (1780-1849), uit Ambt Delden, die in 1823 vrijwillig een heksenproef ondergaat. Ze overleeft de sessie en is hierdoor dus niet het laatste dodelijke slachtoffer van de heksenvervolgingen geworden.
Op 16 maart 1823 zijn om drie uur 's middags zo'n tweehonderd mensen langs de Twickelervaart in Deldenerbroek getuige van de laatst uitgevoerde waterproef in Nederland. De 45-jarige Hendrika is door een kraamvrouw aangewezen als 'toverheks', nadat de kraamvrouw ziek is geworden. Hendrika Hofhuis besluit zelf in te grijpen. Gekleed in een broek van haar man en met een touw onder haar armen, springt ze in het ijskoude water. Ze zinkt meteen en bewijst daarmee dat ze niet tot de heksen behoort, want die zijn immers licht en blijven drijven. De 'Provinciaal Overijsselsche en Zwolsche Courant' beschrijft het spektakel als 'een echt overblijfsel uit de domste tijden der duistere middeleeuwen'. De correspondent merkt in zijn verslag ook nog geschokt op dat de betrokkenen én het toegestroomde publiek vrijwel allemaal gereformeerd zijn.
Van het eiland Urk – waar vroeger een sterk geloof in heksen bestaat– is bekend dat er in het laatste kwart van de negentiende eeuw nog personen aangewezen worden als heks; vooral oude, lelijke dames. In het boek Het eiland Urk (1942) van L. Kaiser en P.J. Meertens lezen we op pagina 198 het volgende:
'Opvallend levendig is op Urk het geloof aan heksen. Wel worden niet meer, als in 1875, niet minder dan tweeëntachtig vrouwen als zoodanig aangewezen, maar haar aantal is nog steeds aanzienlijk. Een oudere vrouw met een eenigszins spitse neus of kin loopt ernstig gevaar, alleen om deze eigenschappen als heks te worden aangezien.'
De Geselberg bij Wessinghuizen in de buurt van Wedde, rechts van het midden. (Drone)foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Klik op de foto voor een tweede afbeelding.
Herdenking
Witte bloemen voor verbrande 'heksen', actie voor Nationaal Heksenmonument.
Van Amsterdam tot Appingedam en van Delft tot Harderwijk, overal in het land worden zaterdag 3 juni 2023 witte bloemen gelegd op plekken waar ooit 'heksen' zijn verbrand of waar al een lokaal monument is. Een stichting wil op deze manier pleiten voor een landelijk monument.
'De heksenjachten zijn de enige grootschalige, historische moordpartijen waar we nog lollig over doen', schrijft de stichting Nationaal Heksenmonument van onder meer schrijfster en moderne heks Susan Smit. Volgens de stichting heeft de vervolging van eeuwen geleden zijn sporen nagelaten in hoe vrouwen van nu worden gezien en hoe zij zichzelf zien.
Een fysiek monument in de openbare ruimte moet recht doen aan 'dit pijnlijke deel van onze vaderlandse geschiedenis'. 'Het zal een impuls geven aan bewustwording over wat de heksenvervolging was en wat die teweeg heeft gebracht tot aan nu', schrijft de stichting.
De groep hoopt dat dankzij het monument het bewustzijn over vrouwenhaat groeit en scholieren beter onderwezen worden over de geschiedenis van femicide.
De Schotse premier Nicola Sturgeon heeft vorig jaar, op Internationale Vrouwendag, haar excuses aangeboden voor de heksenvervolging in haar land. Duizenden onschuldige vrouwen worden in Schotland tussen de 16de en 18de eeuw beschuldigd van hekserij, vervolgens gemarteld en op de brandstapel gezet.
In Nederland hebben zeker 250 heksenverbrandingen plaatsgevonden, een relatief klein aantal. De vroegst bekende heksenverbranding was in 1472 in Almen (Gelderland) en de laatste heksenprocessen in Nederland zijn rond 1610 geweest.
Dat er in Nederland relatief weinig heksen verbrand zijn, is voor de stichting Nationaal Heksenmonument geen argument om niet te herdenken. 'Inderdaad zijn er in andere delen van Europa meer slachtoffers gevallen; zo waren er Duitse dorpen waar na afloop van de jachten nog maar één vrouw in leven was. Maar dit maakt de honderden doden op ons eigen grondgebied niet minder belangrijk.'
De Geselberg bij Wessinghuizen in de buurt van Wedde, links van het midden. (Drone)foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Klik op de foto, voor een tweede afbeelding.
Heksenhysterie
In landen als Zwitserland, Duitsland, Noorwegen, IJsland, Spanje en Engeland zijn al monumenten opgericht voor slachtoffers van de heksenvervolging. Sommige regeringen hebben postuum gratie verleend aan de omgebrachte vrouwen en mannen.
Ook in Nederland zijn er de afgelopen jaren plaatselijke initiatieven geweest. Zo is er in het Groningse Onstwedde een gedenksteen en staan er bij kasteel Limbricht twee standbeelden van 'heks van Limbricht' Entgen Luijten. In Schiedam is een gedenktegel en ook de gemeenteraad van Roermond wil eerherstel voor de ruim zeventig slachtoffers van een uitbraak van heksenhysterie daar.
De gedenksteen met daarop de namen van de verbrande 'heksen' op de Geselberg. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Mijn voorouder is een heks geweest
Iemand uit Leeuwarden is net als zovelen druk bezig om zijn stamboom uit te zoeken. Daarbij is hij op een vrouw gestoten die ook een 'heks' is geweest en op de geselberg bij Wedde om het leven is gebracht. In het artikel 'Mijn voorouder is een heks geweest', vertelt Berend Bossen daarover. Ook wordt in dat artikel meer verteld over 'heksen' en 'hekserij'. Het lezen beslist waard! 
Klik hier om het artikel te lezen.
De namen op de gedenksteen (plaquette) bij de Geselberg. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Klik op de foto om de namen en datums te lezen.
Noten:
1.
Hierbij mijn versie van het verhaal van Entgen.
Zoals je ziet liep het destijds heel anders.
De reden is dat alles wat er tot voor kort over Entgen gepubliceerd is, teruggaat op een artikel uit 1903 in 'Publications' het tijdschrift van het Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap. De auteur zegt een zo goed mogelijke weergave te geven van de originele ten dele zeer moeilijke processtukken. Zijn transcriptie is bewaard gebleven, en daaruit blijkt dat hij belangrijke delen niet heeft kunnen ontcijferen. Daardoor klopt zijn verhaal niet. Iedereen heeft op zijn stuk voortgeborduurd, vandaar…
Ingezonden door: Wim Donners, 7 oktober 2023.
Bronnen, referenties en literatuur:
- Dagblad van het Noorden, 26 maart 2023
- Historiek, geraadpleegd 5 juni 2023
- NOS, geraadpleegd, 5 juni 2023
- CanonVanNederland.nl
- DeBurchtVanWedde.nl
- OostGrunn.nl
- KloosterTerApel.nl
- Wim Donners, 7 oktober 2023.
De tekst is voor een een klein gedeelte (eerste alinea) overgenomen van Wikipedia, Geselberg, Licentie: Creative Commons.
Geraadpleegd: 20 juni 2023.
